Eind jaren zestig deed psycholoog Martin Seligman onderzoek naar het concept ‘aangeleerde hulpeloosheid’. Hij experimenteerde met (wat toen nog mocht) dieren, vooral met honden.
Niet ontsnappen, terwijl dat wel kan
In een van die experimenten verdeelde Seligman een aantal honden in drie groepen. De eerste groep, de controlegroep, werd niet onderworpen aan onaangename stimuli. De tweede groep honden werd wel blootgesteld aan onaangename stimuli (elektrische schokken) maar ze konden dit beheersen of vermijden door op een hendel te drukken. De derde groep werd blootgesteld aan dezelfde onaangename stimuli als de tweede groep, maar de honden hadden geen controle over het stoppen van de elektrische schokken – ongeacht hun acties.
De elektrische schokken werden toegediend om de honden een gevoel van ongemak of stress te bezorgen. Seligman wilde zien hoe de honden zouden reageren op situaties waarin ze geen controle hadden over de schokken, vergeleken met situaties waarin ze wel controle hadden door een actie uit te voeren, zoals op een hendel drukken.
Seligman observeerde de reacties van de honden in alle drie de groepen. Hij ontdekte dat de honden in de derde groep, die geen controle hadden over de onaangename stimuli, na verloop van tijd gedrag vertoonden dat leek op hulpeloosheid. Ze vertoonden minder pogingen om te ontsnappen, zelfs als ze de kans kregen om er vandoor te gaan.
Zo gaat het ook met ons mensen.
Aangeleerde hulpeloosheid in relaties
Je kunt met je partner regelmatig dezelfde ruzie of woordenwisseling hebben over een terugkerend onderwerp. Zoals rookgedrag, alcoholgebruik, telefoongebruik, meehelpen in huis, overwerken, opvoeding van de kinderen, etc. Als jij een onderwerp al vaak ter sprake hebt gebracht, maar je partner doet er niks mee of neemt jouw gevoelens niet serieus, dan stop je op een gegeven moment met hierover te praten. Je hebt al zo vaak een tik op je neus gekregen; het is mooi geweest. Dit onderwerp kaart je niet meer aan. Met als gevolg dat je niet alleen dit onderwerp, maar ook elkaar gaat vermijden en uit verbinding gaat. Ook hier is dan sprake van aangeleerde hulpeloosheid.
Aangeleerde hulpeloosheid in je jeugd
Aangeleerde hulpeloosheid komt zelden pas op volwassen leven uit de lucht vallen; vaak heeft een van tweeën er vroeger mee te maken gehad. Denk aan ouders die het gevoel van hun kind niet serieus namen, die niet wilden luisteren naar wat het kind nodig had. Waardoor het kind zich keer op keer gekwetst en genegeerd voelde, en op een gegeven moment stopte met het aangeven van behoeftes of het delen van pijn en zorgen.
Deze reflex – terugtrekken, geloven dat het niet meer goedkomt en dat je het niet kunt veranderen – kan terugkomen in volwassen relaties. Wanneer jouw partner zich gedraagt op een manier die jouw systeem nog van vroeger kent, zul je merken dat je ‘allergischer’ reageert dan je zou verwachten.
Doorbreek de verlamming
Als je maar vaak genoeg een tik op je neus hebt gekregen en je geen risico meer durft te nemen, dan leer je in relatietherapie om samen verantwoordelijkheid te dragen voor de verandering. Het is dus niet ‘Als je écht van me houdt, zou je snappen wat ik nodig heb. Ik heb het al vaak gezegd, maar je reageert niet dus ben ik gestopt. Maar ik laat je wél voelen dat ik boos en teleurgesteld ben”.
Die gedachtegang is onredelijk, want de verantwoordelijkheid wordt bij de ander gelegd; pas als hij of zij weer aardig/begripvol/behulpzaam (en dus veilig is), wil ik hem/haar vertellen wat ik wil, wat mijn kwetsbare gevoelens en behoeftes zijn.
Met een traject bij Triple Impact leer je om weer kwetsbaar te zijn en hoe je elkaar kunt bereiken. Je leert dat je hiervoor in een ‘dans’ zat waarin je kritisch, scherp en oordelend op elkaar hebt gereageerd, omdat je reageerde vanuit je eigen pijn.
Of het nu gaat over een partner of over een collega: je zult weer de controle moeten leren nemen in de communicatie, zodat de ander jou leert kennen zoals je je werkelijk van binnen voelt. Hiervoor is een gesprek van hart tot hart nodig.
Het funeste van aangeleerde hulpeloosheid is dat je ook in relaties waarin je wel invloed kunt uitoefenen op de kwaliteit van de communicatie, bent gestopt om werkelijk te vertellen wat er in je omgaat.
Samen aan de slag
Om hier samen uit te komen, moet de verharding doorbroken worden en moeten jullie elkaar toegang geven om achter het muurtje van je hart te laten kijken. Dat zal een emotioneel kwetsbaar proces zijn, maar wel onvermijdelijk.
Misschien zeg je dat je jezelf al vaak kwetsbaar hebt opgesteld en dat dit niet heeft gewerkt. Maar er is een verschil tussen echt kwetsbaar en gewapend kwetsbaar. Echte kwetsbaarheid kost je iets, je opent je hart naar de ander op een manier die risicovol voelt. Bij gewapend kwetsbaarheid gebruik je misschien dezelfde woorden, maar is je hart gesloten. Je bent daarbij ook meer bezig met de boodschap dat de ander iets moet veranderen dan dat je werkelijk de houding hebt waarin de ander jou beter leert kennen.
Door echt kwetsbaar te zijn, wordt luisteren naar elkaar een ontmoeting en niet een middel om je standpunt van wat er niet klopt alsnog te kunnen vertellen.
Dwars tegen het reflex in
In relatietherapie kom ik regelmatig tegen dat mensen in de reflex van aangeleerde hulpeloosheid schieten. Ooit sprak ik een koppel over het alcoholgebruik van de man. Zij was gestopt met aangeven wat ze ervan vond, want het leverde niets op; hij deed niks met haar zorgen en vond het zelfs overdreven. Maar dat ze er last van had, was duidelijk. Waar het écht om ging, had te maken met haar verleden. Binnen het gezin waarin ze opgroeide, speelde alcohol een grote rol en had het zelfs een verwoestend effect. Alcohol betekende voor haar dat je uit verbinding gaat met degene die je liefhebt en dat je je eenzaam voelt. Het alcoholgebruik van haar partner riep dezelfde gevoelens op.
Voor dit stel was het belangrijk dat zij met haar partner deelde waarom nou juist alcohol zo’n negatieve lading heeft, zodat hij daar rekening mee kan houden. Zodat hij weet wat hij teweegbrengt in haar wereld op het moment dat hij alcohol drinkt. Ze moesten samen een manier vinden waarop het drinken van alcohol niet iets vervelends was.
Het was overigens niet eenvoudig voor haar om dwars tegen het reflex in, te vertellen wat ze wilde en zich kwetsbaar op te stellen. Maar het is dé manier om uit die aangeleerde hulpeloosheid te komen.
In de training persoonlijke effectiviteit komt ik het patroon van de aangeleerde hulpeloosheid vaak tegen in de manier waarop mensen in de groep op elkaar reageren. Sommigen moeten echt nog leren en ervaren hoeveel steun ze van de groep krijgen als ze hun dagelijkse issues delen met de rest. Vaak zijn mensen verbaasd door de buddywerking die van een groep uitgaat.
Voel jij afstand tussen jou en je partner of collega? Staat er iets tussen jullie in? Durf jij persoonlijk te worden naar hem of haar op een kwetsbare manier die uitnodigt tot een gesprek van hart tot hart? Als je dat niet zelf aandurft dan kan ik je ermee helpen.